Της Μαρίας Δήμου
Ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, ο «εν τη Καραμανία», όπως ήταν γνωστός εξ αιτίας της καταγωγής των ενοριτών και της τουρκοφωνίας τους, βρίσκεται στα Ψωμαθειά, δίπλα στην Μονή Στουδίου, σε μια από τις πιο ιστορικές και δυναμικές Κοινότητες της Πόλης. Η μοίρα του ακολούθησε αυτή των περισσότερων ναών και καταστράφηκε πολλές φορές από πυρκαγιές αλλά κάθε φορά ξαναχτιζόταν με τελευταία ανοικοδόμηση το 1804 και ανακαίνιση από τον Κωνσταντίνο Γιολασιγμάζη το 1830.
Στον εξωτερικό βόρειο τοίχο του ναού υπάρχουν ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες με πιο ενδιαφέρουσα αυτή που αναπαριστά ένα ημερολόγιο σε κυκλική μορφή. Στην επιγραφή της πλάκας διαβάζουμε πως είναι ανάθημα του Ευαγγελινού του Λέσβιου ενώ το υπόλοιπο κείμενο είναι δυσανάγνωστο εξ αιτίας της φθοράς που έχει υποστεί.
Η αναφορά των μηνών έκανε φανερό εξ αρχής ότι πρόκειται για κάποιο τρόπο μέτρησης του χρόνου. Πολλά στοιχεία όμως ήταν δύσκολο να ερμηνευτούν.
‘Πασχάλιον’ στην ανάγλυφη πλάκα
Η αναζήτηση στο διαδίκτυο δεν έδωσε κάτι παρόμοιο κι έτσι το ενδιαφέρον μου έγινε ακόμα πιο έντονο. Επικοινώνησα με φίλους που ασχολούνται είτε με την αρχαιολογική έρευνα είτε με την ελληνική γραμματεία και οι πληροφορίες ήταν μάλλον μηδαμινές. Η αναφορά όμως της λέξης «πασχάλιον» από μία φίλη ήταν η αφορμή για να αλλάξει το πεδίο έρευνας και να γίνει τελικά κατανοητό τι ακριβώς αναπαριστά η ανάγλυφη πλάκα.
Πρόκειται για ένα ΚΑΝΟΝΙΟΝ ΑΙΩΝΙΟΝ, ένα ημερολόγιο που έχει διαχρονική εφαρμογή, είναι δηλαδή αιώνιο. Βασίζεται σε αστρονομικές παρατηρήσεις και μαθηματικούς υπολογισμούς. Είναι αποτέλεσμα μελέτης κι εργασίας αιώνων με κύριο σκοπό τον χρονικό ορισμό του εορτασμού του Πάσχα.
Το Κανόνιον Αιώνιον μοιάζει με μια υπολογιστική μηχανή που λειτουργεί με βάση κάποιους μαθηματικούς τύπους. Για να το κατανοήσουμε θα πρέπει να αναγνωρίσουμε τα μέρη του.
«Ηλίου Θεμέλιον»
Με την πρώτη ματιά ο απλός παρατηρητής διακρίνει 13 ομόκεντρους κύκλους και ακτινωτά σειρές γραμμάτων. Ο καθένας από τους κύκλους αφορά κι έναν μήνα του χρόνου, όπως γίνεται φανερό από την ακτίνα με τα αρχικά των ονομάτων τους, αρχής γενομένης από τον Μάρτιο. Η 1η Μαρτίου θεωρείται «Ηλίου θεμέλιον». Η επιλογή του μήνα έγινε εξαιτίας του μη σταθερού αριθμού ημερών από την 1η Ιανουαρίου μέχρι την 1η Μαρτίου. Η αλλαγή των ημερών κατά τα δίσεκτα έτη δεν δίνει μια σταθερή βάση μέτρησης κι έτσι ο Μάρτιος αποτελεί τον εναρκτήριο μήνα της μέτρησης. Στο κέντρο του κύκλου υπάρχει ο ήλιος η πηγή της ζωής και το κέντρο, γύρω από τον οποίο η κίνηση της γης ορίζει τον χρόνο.
Στον εξωτερικό κύκλο υπάρχει αρίθμηση από το 1 μέχρι το 28. Αυτό δεν έχει σχέση με τις ημέρες του κάθε μήνα αλλά είναι ο αριθμός που δηλώνει τον κύκλο Ηλίου, δηλαδή 28 (όπως προκύπτει από σύνθετους μαθηματικούς υπολογισμούς) Ιουλιανά έτη, που είναι ακριβώς το διάστημα κατά το οποίο οι μέρες της εβδομάδας επανέρχονται στις ίδιες ακριβώς ημερομηνίες.
«Η τάξη του κύκλου»
Πώς λειτουργεί όμως; Διαιρώντας μια δεδομένη χρονιά, χρονολογημένη από κτίσεως κόσμου (7.533 φέτος), με τον αριθμό 28, λαμβάνεται ένας αριθμός του οποίου το ακέραιο μέρος είναι ο λεγόμενος "κύκλος του Ηλίου", το δε υπόλοιπο της διαίρεσης είναι η "τάξη του κύκλου του Ηλίου". Αυτός ο αριθμός, το υπόλοιπο της διαίρεσης, χρειάζεται για να βρεθεί η τάξη του κύκλου του ήλιου κάθε χρονιάς και είναι από το 1 μέχρι το 28 και είναι οι αριθμοί που βρίσκονται στον εξωτερικό κύκλο του ΚΑΝΟΝΙΟΥ.
Για τις σύγχρονες χρονολογίες και για μεγαλύτερη ευκολία προτείνεται ο τύπος Χ-1940 αντί για την από κτίσεως κόσμου , όπου Χ είναι η χρονολογία που μας ενδιαφέρει. Διαιρώντας στη συνέχεια το αποτέλεσμα της αφαίρεσης με το 28 και παίρνοντας το υπόλοιπο της διαίρεσης έχουμε την τάξη κύκλου του έτους Χ.
Παράδειγμα 2025-1940=85 85:28= 3 με υπόλοιπο 1. Άρα η τάξη κύκλου του 2025 είναι 1.
Με οδηγό την τάξη κύκλου μπορούμε να βρούμε στο ΚΑΝΟΝΙΟ ΑΙΩΝΙΟ τι μέρα ήταν η πρώτη κάθε μήνα αυτού του έτους και μετά να υπολογίσουμε όλες τις υπόλοιπες μέρες.
Με δυο απλές πράξεις
Ακτινωτά κάτω από κάθε αριθμό του εξωτερικού κύκλου υπάρχουν γράμματα που αντιπροσωπεύουν τις ημέρες της εβδομάδας
Α - Δευτέρα
Β - Τρίτη
Γ - Τετάρτη
Δ - Πέμπτη
Ε – Παρασκευή
C - Σάββατο
Ζ – Κυριακή
Έτσι για τη χρονιά που έχουμε ως παράδειγμα, το 2025, 1η Μαρτίου ήταν Σάββατο και σημειώνεται με το γράμμα C.
Το ημερολόγιο στον τοίχο του Ναού των Ψωμαθείων με δύο απλές πράξεις μας δίνει για όλες τις χρονιές που πέρασαν και για όλες που θα έρθουν τη δυνατότητα να βρούμε τι μέρα ήταν ή θα είναι η 1η κάθε μήνα. Μια αφαίρεση και μια διαίρεση είναι αρκετές για να μας δώσουν αυτές τις πληροφορίες. Μπορεί τώρα με τα ημερολόγια των ηλεκτρονικών μας συσκευών να μας φαίνεται ασήμαντο κάτι τέτοιο, φανταστείτε όμως για τους ανθρώπους αρχές του προηγούμενου αιώνα πόσο εντυπωσιακό θα ήταν αυτό.
Η αντίληψη της έννοιας του χρόνου και η μέτρησή του ήταν από τα μεγαλύτερα προβλήματα του ανθρώπου. Άλλοτε με το φαντασιακό του κι άλλοτε με τη λογική του προσπαθούσε να δίνει απαντήσεις στα ερωτήματά και να λύνει τα προβλήματα που δημιουργούνταν. . Και η μέτρηση του χρόνου ήταν ένα από αυτά. Η παρατήρηση, η υπόθεση και το πείραμα όμως, τα βασικά στοιχεία της επιστήμης, του άνοιξαν σιγά σιγά το δρόμο προς την κατανόηση της φύσης. Ο χρόνος αποτελεί ένα μέγεθος που ορίζει τη ζωή μας, τη βάζει σε πλαίσιο, κάποτε την καταδυναστεύει. Είναι όμως αναγκαία η μέτρηση και η οριοθέτησή του. Και το ΚΑΝΟΝΙΟΝ ΑΙΩΝΙΟΝ μας θυμίζει την αέναη και επαναλαμβανόμενη ροή του.
